İnsanlığın kaybettiği yer: Hiroşima
Batı Japonya’nın Çugoku bölgesinde bulunan Hiroşima, nükleer saldırıya maruz kalan ilk şehir olarak dünya tarihindeki yerini aldı. Tam 75 yıl önce bugün, yani 6 Ağustos’ta insanlık tarihine kara bir leke sürüldü.
6 Ağustos 1945 Pazartesi günü II. Dünya Savaşı’nın son aşamasına gelindiğinde, saatler 08.15’i gösterirken Amerika Birleşik Devletleri ‘Enola Gay’ adlı B-29 bombardıman uçağından bıraktığı Uranyum-235 tipi ‘Little Boy’ (Küçük Oğlan) isimli atom bombasıyla nükleer saldırıyı gerçekleştirdi. Atom bombası ’Little Boy’, Hiroşima’ya tam 43 saniyede düştü ve saatler 08.16’yı gösterirken yaklaşık 600 metre yükseklikte patladı.
Hiroşima felaketinin başlıca aktörlerinde bombardıman uçağı ‘Enola Gay’ ve mürettebatı.
Yaşayan canlı kalmadı
Saldırıyı gerçekleştiren Enola Gay bombardıman uçağının pilotu Paul Tibbets imzalı bir fotoğraf.
Bomba, düştüğü yere 500 metre uzaklıktaki alan içindeki tüm insanların yüzde 90’ının ölümüne neden oldu. İlk anda 70 bin kişinin yaşamına bir anda son veren saldırı, takip eden hafta içerisinde ise 30 binden fazla kişinin hayatına mal oldu. Hatta bazı kaynaklara göre ölü sayısı toplamda 140 binin üzerine çıktı.
Hiroşima’daki saldırıdan sadece 3 gün sonra 9 Ağustos 1945’te Nagasaki’de Plütonyum -239 tipi atom bombası ‘’Fat Man’’ (Şişko Adam) ile ikinci saldırı gerçekleştirildi.
Amerika Birleşik Devletleri Japonların hayat ve hareket tarzlarını araştırarak onların en çok dışarıda oldukları saati saptayarak saldırı saatini kararlaştırdı.
Bakır nikele dönüştü
6. sınıfa giden bir Japon kız çocuğunun boyunun yaklaşık iki katı büyüklüğündeki bu bomba, ilerleyen dönemlerde kansere ve çeşitli radyasyon hastalıklarına sebep oldu. Askeri tarihte gerçekleştirilen yegane nükleer saldırı olan Hiroşima felaketi, bombanın atılmasından hemen sonra yayılan radyasyon ile birçok çocuğun ve yeni doğan bebeğin genetik hastalıklara maruz kalmasına neden oldu.
Hızlı nötronların ölümcül gücü transmutasyona ve kimi metallerin başka metallere dönüşmesine neden oldu. Bombanın etkisi öylesine şiddetliydi ki, radyasyonun çarptığı bir bakır parçası nikele dönüşmüştü ve incelemeye alındı.
“Gün geceye döndü”
Hiroşima’da yaşayan ve 3. sınıfa giden Hatsumi Sakamoto adlı çocuk saldırıyı anlattığı şiirinde şu ifadeleri kullandı: “Atom bombası atıldığında gün geceye döndü ve insanlar bir anda hayalet oldu.”
Saldırıdan sonra şehirde yıllarca bitki bile yetişemeyeceğini iddia edenlere en iyi cevabı vermek ve gelecek nesilleri bu katliam konusunda bilinçlendirmek amacıyla yıllardan beri iktidara gelen tüm Japon Hükümetleri, şehrin bir park gibi inşa edilmesi için çalıştı.
Üstün Japon ırkı yaratma hayali
Japonya’yı savaşa sürükleyen etkenlerin başında Japon Kraliyet Ordusu gösterildi. Zira bu ordu, faşist bir askeri azınlık olmasına rağmen yönetimi devraldı ve ülkeyi kaosun ortasına sürükledi. Ordu yönetimi devraldıktan sonra, ‘Japon ırkının yönetmek için doğduğu ve diğerlerinin köle olarak hizmet etmesi gerektiği’ politikasını savundu ve felaket kaçınılmaz oldu.
“Dünya barışı için atom bombası üretmeliyiz”
Diğer taraftan, Hitlerin Avrupa’da gün geçtikçe ilerlemesi ve özellikle Musevilere bir soykırım politikası uygulaması tüm dünyanın tepkisini çekti. Endişenin gitgide büyüdüğü savaş yıllarında bardağı taşıran son damla ise, Hitler’in atom bombası üretmeye karar vermesi oldu. Führer’in bir atom bombası üretilmesi amacıyla araştırmalara başlanması talimatını verdiğini duyan Macar asıllı Musevi fizikçi Leo Szilard, dönemin ABD Başkanı Roosevelt’e bir mektup yazarak durumu bildirdi. Bu mektupta Nobel Ödülü sahibi fizikçi Albert Einstein’ın da imzası yer alıyordu.
Bunun üzerine, ilk kez 1942’de bir atom bombası üretme çalışmalarına başlayan Amerika Birleşik Devletleri bu programa ‘Manhattan Projesi’ adını verdi ve bomba toplamda 120 bin kişinin katılımıyla üretildi.
– Bombanın atıldığı tarihte ABD Başkanlığı görevinde bulunan Truman, Hiroşima’ya atılan atom bombası ile ilgili ayrınıtılı bilgileri halka sesleniş konuşmasıyla açıkladı:
‘’Hiroşimaya atılan atom bombası 13 Şubat 1945’te 130 bin Alman askerinin ölümüyle sonuçlanan Dresden Katliamı’na neden olan on tonluk bombalardan yaklaşık 2 bin kat daha güçlüdür. Atom bombasının Almanlardan önce keşfedilmiş olması insanlığı kurtarmaya yönelik çok önemli bir zaferdir.’’
Soğuk savaş başladı, Sovyetler korktu
Ekim 1942’de, İkinci Dünya Savaşı’nın esas yükünü Sovyetler Birliği çeker hale geldi. Andrew Rothstein’ın 1951’de yazdığı ‘Sovyetler Birliği Tarihi’ adlı kitabına göre, tam da bu sırada dönemin İngiliz Başbakanı Churchill, İngiliz Hükümeti’ne gizli bir memorandum sundu. Churchill’e göre savaşla birlikte ‘Rus barbarlığı Avrupa’nın köklü devletlerinin kültür ve bağımsızlığını ciddi şekilde tehdit edecek düzeye geldi ve bu tehdit savaştan hemen sonra İran, Irak, Türkiye ve Yunanistan’ın Kızıl Ordu tarafından işgal edilmesiyle ile bambaşka bir boyut kazanabilirdi’
Siyaset bilimci uzmanlara göre bombanın kullanılma nedeni sadece İkinci Dünya Savaşı’nı bitirmek değildi. ABD bu bombayla aynı zamanda SSCB’ne gözdağı vererek Soğuk Savaş’a bir adım önde başlamak istedi. Avrupa’da artan Sovyetler Birliği’nin nüfuz alanını daraltmak ve bu ülkeye uyarıcı bir mesaj iletmek için atom bombalarının kullanılması uygun bulundu. Dolayısıyla, Soğuk Savaş bu memorandum ile başlamış oldu ve atom bombasının da bu dönemin ilk ayağı olması kararlaştırıldı.
Bilim tarihinin en büyük kumarı
Saldırıdan sonra 1948’de, İngiliz fizikçi P. M. S. Blackett konuyla ilgili bir açıklama yaptı: ‘’Çözümlemelerimiz sonunda, bombanın 6 Ağustos’ta çok acele bir kararla atılmasının hiçbir askeri nedeni olmadığını görüyoruz. Ama politik bir nedenin varlığı açıkça görülebiliyor. Bu daha çok savaş sonrasındaki dünyada kuvvetler dengesini belirlemeye yönelik yapılmış bir saldırıdır. Atom bombasının atılması İkinci Dünya Savaşı’nın son askeri eylemi değil; Sovyetler ile şimdi gelişmekte olan Soğuk Savaş’ın ilk eylemi olmuştur’’
Fizikçiye göre, savaşın galibi ünvanını Sovyetler’e kaptırmak istemeyen ABD, peş peşe attığı iki atom bombasıyla hem nükleer üstünlüğü ele geçirdi, hem de Soğuk Savaş döneminde belirleyici bir rol oynadı.
Bilim adamlarının, atom bombasından yayılan radyasyonun insanlar üzerindeki zararlı etkilerini araştırabilmesi amacıyla, içinde 2 binden fazla radyasyondan etkilenmiş organın saklandığı Japonya Tıp Akademisi’nde bulunan bir laboratuvar.
Atom bombası kurbanlarının bir çoğunda ’atom bombası kataraktı’ diye adlandırılan bir rahatsızlık oluştu. Patlama anında kurbanların gözbebekleri merkeze doğru saydamlaştı.
Patlama merkezinden 900 metre uzakta bulunan bir öğrencinin üniforması bu hale geldi.
Patlamadan insanlar kadar hayvanlar da nasibini aldı.
Patlama merkezinden 1500 metre uzakta bulunan, 4 yaşındaki Shinichi Tetsutani’nin üzerinde olduğu bisiklet bu hale geldi.
Japon kızın sırtına çapraz astığı çantasının kayışı, patlamanın yarattığı radyasyon rüzgarının sırtından geçtiği bölgeyi korudu.
Hiroşima gazileri : ‘HIBAKUSHA’
Atom bombalarının patladığı anda Hiroşima ve Nagazaki kentlerinde bulunup hayatta kalan nükleer gazilere ‘hibakusha’ adının verilmesi kararlaştırıldı. Japon Hükümeti’nin 31 Mart 2007 tarihli araştırmasına göre bugün 250 bin ila 400 bin civarında hibakusha halen hayattadır.
Bölgedeki saatlerin hemen hemen tamamı patlama anı olan 08:15’te durdu.
Yakıcı sıcakta kavrulan bir insan ve yanındaki merdivenin gölgesi duvarda böyle kaldı.
Patlamanın yakıcı sıcağı köprü korkulukları tarafından engellenince sıcaklıktan etkilenmeyen bölgeler açık renkte kaldı.
Patlamadan hemen sonra çekilmiş fotoğrafta, merdivenlerde oturan yaşlı bir kadının vücudundan geriye sadece bir ‘gölge’ nin kaldığı açıkça görülüyor. Zavallı kadın ısı ışınının etksiyle bir gölge olarak kaldı.
Atom bombası patladıktan 30 saniye sonra bombayı bırakan uçak olan ‘Enola Gay’ den çekilen fotoğraf.
“Çanakkale 10 Hiroşima eder”
Japon eğitim uzmanları eğitim sistemimizi incelemek üzere Türkiye’ye geldiklerinde, Hiroşima felaketi ile ilgili Başbakan Turgut Özal ile Japon diplomatlar arasında ilginç bir diyalog geçti. Birçok bürokratın da hazır bulunduğu bir ortamda raporlar sunuldu ve Japonlar sonucu şöyle açıkladı : “Sizin eğitim sisteminizde milli ruh yok!”
Bunun üzerine Turgut Özal şaşırdı ve “Nasıl yani?” diye sordu. Japonlar ise şöyle devam etti: “Biz Japonya’da okula başlayacak çocuklarımıza milli ruh şoklaması yaparız. Onları önce toplu halde hızlı trenlere bindirir; dev fabrikalarımızı, teknoloji merkezlerimizi gezdirir; ülkemizin gücünü gösteririz. Sonra da bu yavrularımızı alır; Hiroşima ve Nagasaki’ye götürür; orada atom bombası atılan ve yıllardır ot dahi bitmeyen alanları gösterir ve deriz ki: Eğer siz bilinçlenmez ve az önce gördüğünüz teknolojiye sahip olmak için çalışmazsanız sonunuz böyle olur.”
Bu sırada Türk bürokratlardan biri atıldı: “Ama bizim Hiroşima’mız yok ki!”
Japon uzmanın cevabı ise tokat gibiydi: “Sizin Çanakkale’niz on Hiroşima eder!”
Saldırı üzerine onlarca belgesel ve sinema filmi çekildi; yüzlerce kitap ve makale yazıldı; televizyon programları yapıldı. Bu yayınlar tüm dünyayı siyasetten sanata, ekonomiden edebiyata kadar her alanda etkiledi.
Hiroşima Sevgilim
Bu çalışmalardan bir tanesi olan Fransız yönetmen Alain Resnais’in filmi ‘Hiroshima Mon Amour’ (Hiroşima Sevgilim), film eleştirmenleri tarafından katliam üzerine yapılmış en büyük sanatsal çalışma olarak gösterildi. Düşman ve düşmanın algılanışını sorgulayan film, unutmak ile anımsamak kavramlarını izleyiciye yeniden yorumlattı ve savaşın insanlar üzerinde bıraktığı psikolojik hasarı da gözler önüne serdi. Belgesel tadındaki film, saldırı madurlarının ruh halinin kamuoyu tarafından daha iyi anlaşılmasında büyük rol oynadı.
Film aynı zamanda sanatta bir çığır açtı ve ‘Nouvelle Vague’ (Yeni Dalga) akımına yepyeni bir bakış açısı getirdi. 1959’da Cannes Film Festivali’nde özel ödüle layık görülen film, konusunun siyasal hassasiyeti sebebiyle dönemin Birleşik Devletler Hükümeti’ni rahatsız etmemek amacıyla listeden çıkarıldı. Buna rağmen film 1960’ta Oscar aldı.
Saldırıya ünlülerden tepki
Nükleer silahsızlanmayı desteklenleyenler ve Hiroşima felaketini kınayanlar arasında birçok ünlü isim yer aldı. Einstein’ın saldırıyla ilgili düşünceleri ilgi çekiciydi. Deha, 5 Mayıs 1930’da İngiltere Tıp Akademisi’nin ‘En İyi Doktor’ ödülünü alırken Hiroşima nükleer saldırısıyla ilgili şu sözleri sarf etti: ‘’Ben atomu insanlığa hizmet etmek için buldum. Onlar bomba yapıp birbirlerini yok ettiler. Böyle olacağını bilseydim, bir ayakkabı tamircisi olurdum’’
Pablo Picasso ise Einstein’ın buluşunu ve felaketi şöyle yorumladı: ‘’Her olumlu gelişmenin olumsuz bir bedeli vardır. Einstein’ın dehası da Hiroşima’ya öncülük etti’’
Bertolt Brecht de Einstein’ın atomu bulması ile geliştirilen bombanın yıkıcı etkisiyle ilgili düşüncelerini değerlendiren bir başka ünlü isim: ‘’Atom Çağı Hiroşima’da başladı ve bir gecelik, fiziğin yeni sisteminin kurucusunun hayat hikayesini farklı bir gözle okumamızı sağladı’’
Papa II. John Paul de Hiroşima’yı unutmadı: ‘’Geçmişi hatırlamak, kendini geleceğe emanet etmektir. Hiroşima’yı hatırlamak ise kendini barışa emanet etmek demektir’’
“Şeker bile yiyemez kağıt gibi yanan çocuklar”
Tüm bu ünlüler arasında Nazım Hikmet’in Hiroşima’ya olan hassasiyeti ise Japon halkının gönlünde ayrı bir yer edindi. Şairin, atom bombasıyla 7 yaşındayken öldürülen bir kız çocuğunun on yıl sonraki barışa çağrısını anlatan ‘Kız Çocuğu’ adlı şiiri, Hiroşima’daki anma törenlerinde defalarca okundu ve aynı zamanda şiir birçok sanatçı tarafından bestelenerek seslendirildi.
Zülfü Livaneli Nazım Türküsü’nde, Fazıl Say ise Nazım Oratoryosu’nda bu şiir üzerine yaptıkları besteye yer verdiler. Bu besteler daha sonra Funda Arar tarafından seslendirildi. Felaketle ilgili Bulutsuzluk Özlemi’nin de bir şarkısı bulunuyor.
Uluslararası müzik piyasasında da yankı uyandıran Nazım Hikmet’in bu şiiri, Pete Seeger, Chitose Hajime, This Mortal Coin ve The Byrds tarafından yorumlanarak albümlerdeki yerini aldı. Japonca’ya da çevrilen şiir, Japon işçi sınıfını ve savaş karşıtı kesimi 60’lı yıllar boyunca etkilemeye devam etti.
İşte Nazım Hikmet’in o şiiri:
‘’Kapıları çalan benim, kapıları birer birer.
Gözünüze görünemem göze görünmez ölüler.
Hiroşima’da öleli, oluyor bir on yıl kadar.
Yedi yaşında bir kızım, büyümez ölü çocuklar.
Saçlarım tutuştu önce, gözlerim yandı kavruldu.
Bir avuç kül oluverdim, külüm havaya savruldu.
Benim sizden kendim için hiçbir şey istediğim yok.
Şeker bile yiyemez ki kağıt gibi yanan çocuk.
Çalıyorum kapınızı teyze, amca bir imza ver.
Çocuklar öldürülmesin, şeker de yiyebilsinler.’’
Modern bir barbarlık: Devlet terörü
Dönemin siyaset akademisyenleri Hiroşima’ya atılan atom bombasını öncelikli olarak ahlaki açıdan değerlendirdi. Atom bombalarının kullanılması için hiçbir koşulda geçerli bir sebebin olamayacağını savunan bilim adamları, felaketi ‘devlet terörü’ olarak nitelendirdi. Zira siyasi bir amaç uğruna sivillerin hedef olarak seçilmesi ve askeri gücün orantısız bir şekilde bu insanlar üzerinde kullanılması terörün tanımıyla birebir uyuşmaktadır.
Hedef sivil halk
Sosyolog Kai Erikson’a göre Hiroşima atom bombası saldırısı askeri tesislerin yok edilmesinden çok, bu şehirdeki sivil halk yoğunluğunu yok etmeyi hedefledi.
Princeton Üniversitesi profesörü Richard Falk terörizmin en büyük düşmanı ABD Hükümetleri’nin Hiroşima’da terörizmin en büyük örneklerinden birini sergilediğini savundu. Ona göre bu katliam ile savaş sırasında insan hakları ihlal edildi ve insanlığa karşı bir büyük bir suç işlendi.
Siyaset bilimciler dış politikada kitle imha silahlarının kullanılmasına olan eğilimin Hiroşima saldırısıyla yasallaştığını varsaymaktadır. İkinci Dünya Savaşı’ndan önceki sivillere saldırmama tabusu da bu saldırı ile yıkılmış oldu.
Saldırıdan canlı kurtulan bir başka ‘hibakusha’.
Hiroşima Barış Anıtı’nın panoramik bir görüntüsü.
Batı Japonya’da bulunan Hiroşima Barış Anıtı Parkı’nda, saldırıda ölenler anısına yakılan ‘Barış Ateşi’. Anıttaki ateş, anıtın yapıldığı tarih olan 1964’ten bu yana kesintisiz yanıyor.
Hiroşima Barış Anıtı Parkı’ndaki müzeden bir görünüş.
1945’te bomba atıldıktan hemen sonra bölgeyi inceleyen Amerikan Ordusu’na mensup askerler.
Hiroşima’daki bir endüstri sahasının saldırıdan hemen sonra havadan görüntüsü
Patlamaya maruz kalan bir Hiroşimalı’nın omzu.
Parlamadan sonra hastaneye dönüştürülen bir banka binasına gelen yaralılar.
Saldırıdan tam bir ay sonra, Eylül 1945’te felaketin yaşandığı bölgedeki yürüyen bir Japon askeri.
ABD Kuvvetleri’nin Hiroşima bombardımanı için planladığı radyasyon yayılımı haritası.
Komutan A. F. Birch Hiroşima atom bombasına ‘Little Boy’ (Küçük Oğlan) adını yazarken.
Patlama ile yerle bir olan Hiroşima’daki Okita Demir Ocağı.
Harabeye dönen Hiroşima sokaklarından bir görünüş.
Amerikan Milli Arşivi’nde bulunan bu fotoğrafta Japon askerinin patlama sonrasında yüzünün sol yanının yanmış olduğu görülüyor.
Patlamadan sonra Hiroşima İtfaiyesi ve bir itfaiye aracından geriye kalanlar.
Melih Cevdet Anday da felaketi bir dörlükle ananlar arasındaydı.
Büyükbabam, babam, ben,
Küçük oğlan, kız, damat…
Gelişimiz teker tekerdi,
Gidişimiz cümbür cemaat.