“Geçmişin kötü alışkanlıkları terk edilecek ve her şey doğanın adil yasaları üzerine kurulacaktır. Bilgi bütün dünyada aranacaktır…”

Bu sözler 6 Nisan 1868’de 15 yaşındayken Japon İmparatoru olan Meiji’nin yeminidir.

Bu tarihe gelmeden önce, Japon toplumunun her döneminde büyük bir kargaşa ve şiddet vardır. Kentlerde ve köylerde bağnaz ve silahlı yağmacı çeteler ortaya çıkmaya başlar. Bu durum ülkeyi birkaç yıl sürecek bir istikrarsızlığa, ardından da iç savaşın karanlığına sürükler.

Gelinen bu noktada şogunluk devrilir ve 1868’de yepyeni bir rejim kurulur. Bu rejim geçmişin yarattığı olumsuzlukları gidermeye çalışır. İmparatorluğun “restorasyonu” olarak sunulan yeni rejimin simge ismi, on beş yaşındaki genç hükümdar Mutsuhito’dur. 

Mutsuhito, saltanat dönemine ayırt edici özellik olarak Meiji, yani “aydınlanmış yönetim” adını koyar. Ülkenin başkenti olan Kyoto’dan ayrılıp, bugünkü Japonya başkenti Tokyo’ya yerleşir.

Labirent, Lübnan doğumlu, 1976 yılından beri Paris’te yaşayan Amin Maalouf’un Türkçeye çevrilen 23. kitabı. Bunların 15’ini okumuş biri olarak, iyi bir takipçisi, okuru sayıyorum kendimi.

Sanırım Maalouf, kitapları ülkemizde en çok okunan yabancı yazarların başında gelir. Geçtiğimiz Mart ayında yayımlanan Labirent’i belki de ilk okuyanlardan biriyim. 2019’da yayımladığı Uygarlıkların Batışı adlı denemelerinden ve Empedokles’in Dostları adlı distopik romanından sonra farklı bir anlatımla kaleme aldığı ikinci deneme kitabı Labirent’i okuduğumda, kitap hakkında karşı konulmaz bir yazma isteği doğdu kafamda.

Kitabın yarattığı duyguları okuma defterime sıcağı sıcağına not etmiştim. Ancak o yazdıklarım oldukça uzun ve kitabın bütünü üzerine olan düşüncelerimdi. Bu yazıda sadece Japonya’yı konu edeceğim.

Amin Maalouf, şüphesiz büyük bir yetenek, çok iyi bir yazar. Olağanüstü bir çabayla, sanırım 100’ün üzerinde bir kaynaktan yararlanarak oluşturmuş kitabını.

Her şeyden önce Maalouf ufku açık bir yazar. Bu kitapta ele aldığı konular ise okuyucunun ufkunu fazlasıyla açan bir içerikte.

Ülkelerin tarihini ve siyasal durumunu akıcı ve çok güzel bir hikâye diliyle anlatabilmek, elbet büyük ustalık isteyen bir beceri. Maalouf okuyanlarınız için yabancı gelmeyecek ama bildiğiniz Amin Maalouf’un da üstüne çıkmış bu kitapta yazar.

Ben de yazılarımda ara ara başvuracağım bu kitaptan yola çıkarak, sizlerle beraber ufuk açma çabasında olacağım.

Labirent’te alt başlık olarak “Batı ve Hasımları” kullanılmış. Kitabın önsözünün ilk paragrafı şöyle:

“İnsanlık bugün tarihinin en tehlikeli dönemlerinin birinden geçiyor. Yaşananların bir benzerine kimi yönlerden daha önce hiç rastlanmadı ama kimi yönlerden de Batı ile hasımlarını karşı karşıya getirmiş daha önceki çatışmalarla aynı çizgide yer alıyor. Elinizdeki kitap uzak ve yakın geçmişteki bu çatışmaları ele alıyor.”  

Maalouf, Avrupa’nın, sömürgeciliğini yerkürenin neredeyse her yerinde sürdürmesi karşısında yarattığı çok sayıdaki tepkilere girmeyeceğini söylüyor, sonra da Batı’nın dünya ülkeleri üzerinde sağladığı üstünlüğe kararlı biçimde karşı koymayı, meydan okumayı denemiş ülkelerle sınırlıyor anlatısını.

Yazar söz konusu ülkelerin sadece üçünü konu ediyor: İmparatorluk Japonyası, Sovyet Rusya, sonra da Çin. Ancak bu ülkelerin ekonomik ve siyasal olaylarını ele alırken elbet Batı Bloku içinde kabul edilen Amerika Birleşik Devletleri’ne de epey yer veriyor kitapta.

Sanırım epey uzun bir giriş oldu. Bu yazıda Japonya’yı konu edeceğiz. Japonya ve Türkiye önlerine çıkan fırsatlarda benzerlik gösterdiği halde, varılan sonuçların aynı olmamasına dikkat çekmek de amacım. 

Japon imparatorluğunda kurulan yeni rejim öncelikle sistemin zayıflıklarından kurtulmak için çarelere başvurur. Değişimi koşulsuz uygulamak ve taviz vermeyen kararlı reformculara, önderlik yapabilecekleri işlerin sorumluluğu verilir.

Modernleşme mantığı ile yola çıkan Meiji, bunu çok daha ileri götürmenin koşulu olarak, mühendisler, teknisyenler, bilginler, sanayiciler, bankacılar, yöneticiler, ayrıca öğretmenler, araştırmacılar, gazeteciler, fotoğrafçılar, hukukçular, sosyologlar, filozoflar çıkarabilecek bir Japon toplumu inşa etmekten başka bir şey düşünmez. Tüm dünyaya görevliler gönderir zaman yitirmeden.

Bizim Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra Mustafa Kemal’in, üstün yetenekli kişileri Batı’ya birer kıvılcım olarak göndermesinin amacı da modern bir toplum inşa etme çabasından başka bir şey değildi. 

Bunun dışında, daha hızlı modernleşmek için kendi yurttaşlarının yeterince uzman olmadığı alanlarda gelişimi sağlamak amacıyla Avrupa’dan profesyonel eleman ve bilim insanlarını davet eder ülkesine.

Mustafa Kemal’in Alman bilim adamlarını üniversitelerimize öğretim üyeleri olarak alma çabasının ne kadar elzem ve doğru olduğu daha iyi anlaşılıyor.

İki yıl gibi bir sürede her alanda olağanüstü gelişmeler sağlayan Japonya’nın bu sırrı nasıl açıklanabilirdi?

Bunu şöyle yanıtlıyorlar: “Batı tekniği ve Japon Ruhu”yla…

Oldukça kısa sürede sağlanan olağanüstü başarı, hem sistemin yöneticileri hem de bu gelişmeyi yakından izleyen yabancı gözlemciler için merak konusuydu. Acaba Japonya, modernleşme yolunda İngiltere, Fransa, Amerika Birleşik Devletleri, Almanya ve Rusya gibi büyük devlet statüsüne ulaşabilecek miydi?

Topraklarında neredeyse beş yüz yıldır savaş görmeyen bu Asya ülkesi, Kore’yle ilgili bir anlaşmazlık yüzünden 1 Ağustos 1894’te Çin ile savaşa girmişti. Yabancı uzmanlar bu savaşın Çin’in galibiyetiyle biteceğini öngörüyorlardı. Çünkü Meiji’nin başlattığı modernleşme programında Japonya’nın ne kadar yol aldığını kavrayanların sayısı çok azdı.

Savaş, Nisan 1895’te Japonya’nın galibiyetiyle bitti. Oldukça fazla tazminat ve imtiyazlı bölgeler elde etmişti Japonya.

Meiji rejiminin yöneticileri açısından bu savaş, büyük bir adım olarak kabul edilir. Çünkü kendilerini sahada ispatlamışlardır.

Japonya’nın yükselişi karşısında Avrupalılar endişe duymaya başlar. Alman İmparatoru II.Wilhelm aynı zamanda kuzeni olan Rusya Çarı II. Nikola’ya ”uygarlığımızı sarı tehlikeye karşı savunmak üzere ” diyerek teşvik eder. Çünkü ikisi de Japonları kolayca ve kısa sürede alt edeceklerini öngörüyorlardı.

Ama düşündükleri gibi olmaz.

Japonlar hem karada hem denizde büyük bir kararlılıkla ilerlerler. Gözleri çok karadır. Şansları da Japonlar’a yardımcıdır. Rusların en iyi deniz savaşı stratejisti olarak kabul edilen, Pasifik Donanması’nın komutanı Amiral Makarov, zırhlısının mayına çarpmasıyla 650 askeriyle beraber ölür. Bu Rusya için çok ağır bir darbe olur.

Eylül 1905’te Japonya’nın kesin zaferi ile sona eren bu çatışmanın yankısı büyük olur. Asya kıtasının diğer ülkeleri, Doğulular ve Araplar kendileriyle özdeşleştirirler Japonya’nın zaferini.

Bu büyük sevinç ve yankı, bizim ülkemize de yansır. Yazar Halide Edib Adıvar, oğluna Japonya Deniz Kuvvetleri Komutanı Togo’nun adını verecek kadar etkilenmiştir Japonya’nın başarısından.

1912 yılının Temmuz ayında, İmparator Mutsuhito elli dokuz yaşında ölür. Üzerinden çok fazla zaman geçmeden, Doğu halklarının umudu olan Japonya, artık umut olmaktan çıkar.

Oysa muhteşem bir seviyeye gelmiştir ülke. Yurttaşları özgür, daha müreffeh bir yaşam içindedirler, en önemlisi de Japonya, artık gezegenin büyük güçlerinden biri olarak kabul edilmektedir.

Dünyanın ezik halklarına umut olan bu ülke yöneticileri, “Asya Asyalılarındır!” diye tekrarlamaya devam etseler de, bu slogan altı bir daha doldurulamayan, içi boş bir söylem olarak kalır…

Dünyada ilk atom bombası Japonya topraklarına atıldı. İki şehri yok oldu. Bu, kötü yönetimin ülkeyi getirdiği kaçınılmaz sondu. Ama bundan da çıkmasını bildi Japon toplumu. Bir kez daha “Japon ruhu”nun tüm toplum tarafından benimsenmesiyle… Bugün dünyanın en güçlü ülkeleri arasında sapasağlam bir yere sahipler.

Bizim yeni Cumhuriyetimiz, tıpkı Japonya’yı ayağa kaldıran “Japon ruhu”na benzer bir felsefeyle “Anadolu Aydınlanması” dediğimiz bir şiarla yola çıkmıştı. Çok şey başardılar. Ülke de bir baştan bir başa eğitim ve üretim seferberliği başlatıldı. Okullar, fabrikalar bir bir serpildi kadim Anadolu topraklarına.

İmparator Meiji dönemindeki Japon mucizesi nasıl önce duraksayıp sonra bitti ise, ne yazık ki, biz de Mustafa Kemal’in ölümüyle aynı sonu yaşadık.

Eğer Cumhuriyet Devrimleri’nin üzerine, gelen iktidarlar küçük birer ‘tuğla’ koyabilselerdi, bugün imrendiğimiz ve iç geçirerek izlediğimiz Avrupa ve diğer dünya ülkeleri arasında çok önemli bir yerimiz olurdu.

“Anadolu Aydınlanması”nın ışığı söndürülünce varabileceğimiz nokta, ne yazık ki bugün toplumun büyük bir çoğunluğunun çok şeyden şikâyetçi olduğu, uygarlığın olanaklarından epey uzağa düşmüş bir konumdur. 

Işıksız olmaz.

Karanlıkta bir yere gidemezsiniz…